بزرگنمایی:

پایگاه خبری نوید تربت: http://www.navidtorbat.ir

نوید تربت- علیرضا حسینی مقدم- همه ساله و در فصل برداشت زعفران داستان نخ نمای "خام‌فروشی و فراوری زعفران" در رسانه‌های محلی و ملی مطرح، پیشنهادها و راهکارهایی از سوی دست‌اندرکاران و نیز کارشناسان این محصول لوکس اشرافی مطرح، اما با پایان فصل برداشت، بدون آنکه نتیجه مفیدی از این گزارش‌ها برای اهالی و دست‌اندرکاران زعفران حاصل شود، کتابش بسته و تا سال دیگر به دست فراموشی سپرده می‌شود. 

به گزارش خبرنگار نوید تربت، برای زعفران‌کاران ایران و به خصوص منطقه تربت‌حیدریه که اکنون بیشترین میزان تولید زعفران جهان در این خطه به ثمر می‌رسد، اصطلاح "زعفران پرکنی" واژه‌ای آشنا است و آن مرحله جدا کردن کلاله از گلبرگ می‌باشد که هنوز در ایران به شیوه سنتی انجام می‌گیرد.

از مجموع 120 هزار هکتار اراضی زعفران کشور، 91 هزار هکتار یعنی 76 درصد به خراسان رضوی اختصاص دارد. همچنین از مجموع 91 هزار هکتار اراضی زیرکشت زعفران این استان، شهرستان‌های زاوه و تربت‌حیدریه با داشتن بیش از 20 هزار هکتار کشتزار زعفران، خود را به عنوان پایتخت زعفران ایران و جهان مطرح کرده‌اند.

در منطقه تربت‌حیدریه تا شعاع 50 کیلومتری، یعنی تمام شهرستانی‌هایی که از تربت‌حیدریه جدا شده‌اند (زاوه، مه‌ولات، خواف و رشتخوار)، در مجموع اکنون بالغ بر 30 هزار هکتار مزارع زعفران دارند و به عبارت بهتر چیزی بیش از 34 درصد از سطح زیرکشت زعفران استان خراسان رضوی، به این خطه اختصاص دارد.

بر این اساس میانگین تولید در این منطقه چهار کیلوگرم در هکتار و با تولید متوسط سالانه 120 تن است.

در سطح استان 117 هزار خانوار به کشت زعفران مشغول هستند که از این میزان بین 14 تا 15 هزار خانوار به زعفران‌کاران منطقه تربت‌حیدریه اختصاص دارد.

اکنون زعفران به ازای هر هکتار، برای 218 نفر شغل ایجاد و در کل 70 هزار نفر اشتغال مستقیم و 2 تا سه برابر این رقم، اشتغال غیرمستقیم به دست می‌آید.

فصل برداشت زعفران در این منطقه به ترتیب در سه اقلیم سرد (رخ)، معتدل (مرکزی و زاوه) و گرم (مه‌ولات) از 15 مهر آغاز و تا اواخر آبان ادامه دارد.

آسیب خام‌فروشی و فراوری سنتی زعفران

همه ساله و در فصل برداشت زعفران داستان نخ نمای "خام‌فروشی و فراوری زعفران" در رسانه‌های محلی و ملی مطرح، پیشنهادها و راهکارهایی از سوی دست‌اندرکاران و نیز کارشناسان این محصول لوکس اشرافی مطرح، اما با پایان فصل برداشت، بدون آنکه نتیجه مفیدی از این گزارش‌ها برای اهالی و دست‌اندرکاران زعفران حاصل شود، کتابش بسته و تا سال دیگر به دست فراموشی سپرده می‌شود. 

گواه این ادعا آن است که به اذعان کارشناسان و صاحب نظران حوزه زعفران که در این گزارش از آنها گفته خواهد آمد، هنوز در حوزه تولید و صادرات زعفران، موضوع خام‌فروشی و شیوه‌های سنتی و البته "مضر" تولید و گل‌پرکنی زعفران همچون هزار سال قبل تکرار و هیچ تحولی در آن به وجود نیامده‌است.

مشاهدات میدانی خبرنگار ما در شهرهای مختلف و البته محوری زعفران‌خیز شرق کشور، حکایت از آن دارد که به طور غالب خانوارهای که تمایل به کسب درآمد فصلی تقریبا خوبی در نیمه دوم سال دارند، همه ساله و در فصل برداشت زعفران، به صورت امانی گل زعفران از کارفرما تحویل گرفته و در منزل اقدام به پاک کردن یا گل‌پرکنی می‌کنند.

این شیوه اشتغال خانگی به همین میزان محدود نیست و شوربختانه به دلیل شرایط دشوار اقتصادی، برخی اصناف نظیر فروشگاه پوشاک، میوه‌فروشی یا بنگاه معاملات ملکی نیز در اوقات بیکاری سطل پر از گل روی پیشخوان قرار داده و اقدام به پاک کردن زعفران می‌کنند.

همچنین تحقیقات میدانی خبرنگار ما و با استناد به واگویه‌های صنف نمایشگاه‌داران اتومبیل و سمسار در تربت‌حیدریه، به طور غالب ماه‌های آذر تا اسفند برای اهالی این خطه بسیار پر برکت است.

زیرا با پول‌های هنگفتی که از گل‌پرکنی یا فروش زعفران فله‌ای کسب می‌کنند، یا خودروهای خود را تبدیل به احسن کرده و یا سرویس آشپزخانه منزل و مبلمان را متحول می‌سازند.

زعفران جزو ادبیات فلکلور ایرانیان است

در پیوند با این ادعا، استاد گروه گیاه پزشکی رشته کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد در گفت و گو با خبرنگار ما گفت: چرا باید تصور ‌کرد محصولی که ظرف هزاران سال جزو فرهنگ گفتاری و رفتاری و ادبیات فلکلور ما ایرانیان شده و بیش از آنکه به مباحث اقتصادی آن توجه شود، مباحث فرهنگی آن بیشتر مورد توجه بوده و هست، باید در شیوه تولید و عرضه آن تغییر ایجاد شود؟!

دکتر محمد زکی‌عقل افزود: این بدان معناست که اجداد ما با شروع فصل سرما و آغاز فصل برداشت زعفران، دور کرسی جمع شده، برای هم خاطره و قصه تعریف کرده و مشغول زعفران‌پرکنی ‌می‌شدند.

وی گفت: نسل امروز نیز همین رویه را دنبال کرده و شوربختانه امروز برخی در فصل برداشت زعفران، به عنوان شغل دوم، اقدام به گل‌پرکنی می‌کنند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه تا اینجا مشکلی به وجود نمی‌آید، گفت: عمق فاجعه زمانی نصیب تجارت زعفران ایران می‌شود که کشت به شیوه سنتی و استفاده از کود حیوانی در زمان کاشت و دست‌های آلوده در زمان برداشت و گل‌پرکنی، موجب افت کیفیت به واسطه آلودگی شدید زعفران می‌شود.

زکی‌عقل ادامه داد: در کود دامی که مورد تغذیه زعفران قرار می‌گیرد، باکتری به نام "اشرشیاکولی" وجود دارد که در روده گوارشی انسان و حیوان وجود دارد و یکی از موارد قرنطینه  زعفران ایرانی در مرز اتحادیه اروپا، وجود همین باکتری است.

این پژوهشگر ادامه داد: از آنجا که کار ضدعفونی کردن زعفران یک کار تکنیکال و فوق‌العاده هزینه‌بر و گران است، لذا تفکر غالب تمایل چندانی به تحمل این هزینه‌ها را ندارد و لذا اقدام به خام‌فروشی می‌کنند.

وی افزود: از سوی دیگر از آنجا که بازار جهانی اجازه ورود زعفران ایرانی با این میزان بالای آلودگی را نمی‌دهد، لذا خام‌فروشی و فله‌خری در انحصار کشورهایی از جمله امارات و اسپانیا قرار گرفته‌است.

استاد دانشگاه فردوسی اضافه کرد: این کشورها بعد خرید فله‌ای زعفران ایرانی، ابتدا به ساکن با انجام مراحل ایزوله کردن در آزمایشگاه‌های آکرودیته، میزان آلودگی آن را به زیر استاندارد کاهش داده و سپس زعفران گمنام ایرانی را به صورت فرآوری شده یا صادرات در بسته‌بندی با نام خود، روانه بازار جهانی می‌کنند.

زکی‌عقل گفت: به عبارت بهتر و بر اساس یک معادله ساده:

- کشاورز ایرانی چون تاب و تحمل حداقل زیان و تلفات در بازار جهانی را ندارد، اقدام به خام فروشی می‌کند.

- صادرکننده ما چون با مفاهیم بازاریابی بین‌المللی بیگانه است، او نیز اقدام به خام فروشی می‌کند.

- و مهمتر و بدتر اینکه جامعه دانشگاهی نیز نظراتشان آن طور که باید و شاید در برنامه‌ریزی‌های کلان حوزه زعفران، مورد توجه قرار نمی‌گیرد.

وی افزود: البته در ایران پژوهشکده زعفران یا دست‌اندرکاران صنایع غذایی، کارهای مشابه مفیدی برای ایزوله کردن زعفران انجام داده‌اند، اما کافی نیست.

زعفران سکه طلای کشاورزان است

استاد دانشکده کشاورزی گرایش گیاهان دارویی دانشگاه تربت‌حیدریه نیز در گفت و گو با خبرنگار نوید تربت با بیان اینکه در حوزه فرآوری زعفران بسیار ضعیف هستیم، گفت: البته این یکی از مشکلات کلان کشور و از دایره انصاف به دور است اگر بگوییم کسی در ایران قصد برطرف کردن آن را ندارد.

دکتر احمد احمدیان افزود: قصه پرغصه زعفران ایرانی از آنجا آغاز می‌شود که کشاورز خرده مالک آنقدر در مراحل کاشت و داشت محصول دچار استرس و مشکلات مالی می‌شود که بعد برداشت محصول، برای بازگشت آنی سرمایه‌اش، به هیچ چیز جز خام‌فروشی فکر نمی‌کند.

وی گفت: از سوی دیگر زعفران به لحاظ تاریخی در مخیله ما ایرانیان تنها به صورت زعفران مورد معامله قرار می‌گرفته و کسی به آن صورت به فکر فرآوری آن نبوده‌است.

احمدیان با بیان اینکه ارزش اقتصادی زعفران در ایران مانند سکه طلاست، افزود: ایرانیان خوب می‌دانند سرمایه‌گذاری روی سکه بسیار راحت است زیرا در زمان فروش، بازگشت سودآور سرمایه آن از دیگر موارد، بهتر و راحت‌تر است.

این استاد دانشگاه در تبیین چرایی کم‌سویی چراغ فرآوری در ایران و به خصوص منطقه تربت‌حیدریه، گفت: کسانی که به دنبال سرمایه‌گذاری روی فرآوری زعفران هستند، به دلیل قوانین دست و پا گیر در همان ابتدای کار، از ادامه راه منصرف می‌شوند.

احمدیان اظهار کرد: شایسته است قانون‌گذاران قوانین نظارتی خود را به بعد مرحله تولید متمرکز کنند.

وی به مسوولان ارشد کشور پیشنهاد استفاده از عینک خوشبینی داد و گفت: دیکته نانوشته فاقد غلط است و نظارت‌های قانونی و سخت‌گیری قبل از تولید، کار خوبی نیست.

احمدیان در پیوند با شیوه گل‌پرکنی نیز، ضمن تایید اینکه روش سنتی کم‌توجهی به اصول بهداشتی را به همراه دارد، گفت: البته در سال‌های اخیر با نظارت‌های وزارت بهداشت وضعیت خیلی بهتر شده‌است.

وی با بیان اینکه زعفران در ذات خود خاصیت ضدعفونی کنندگی (آنتی باکتریال) دارد، افزود: از سوی دیگر این‌که چرا دستگاه‌های دولتی تا امروز نسبت به شیوه سنتی زعفران‌پرکنی واکنش نشان نداده‌اند، بدان خاطر است در مقابل گزارش‌های زیاد تبعات ناشی از استفاده سبزیجات آلوده، اما تا امروز گزارشی مبنی بر بیماری ناشی از استفاده زعفران آلوده، در جایی منتشر نشده‌است.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: این بدان خاطر است که زعفران غالبا یا در غذا و یا با آب داغ (چای یا دمنوش) مورد استفاده قرار می‌گیرد که به طور کلی حرارت زیاد خاصیت میکروب‌کشی دارد.

احمدیان همچنین گفت: از سوی دیگر رطوبت عامل مهم انتقال میکروب و از آنجا که زعفران به صورت خشک استفاده می‌شود، لذا انتقال میکروب توسط زعفران خشک معمولاً وجود ندارد.

تولید زعفران ارگانیک هزینه‌بر است

یک کشاورز اهل تربت‌حیدریه که سال 93 با برداشت 31 کیلوگرم سرگل خشک زعفران در هکتار، عنوان زعفران‌کار نمونه کشور را به خود اختصاص داده‌بود، در گفت و گو با خبرنگار نوید تربت اظهار کرد: اکنون در 40 هکتار زمین و با کمک 110 نفر کارگر فصلی و 2 نفر کارگر دایمی به تولید زعفران ارگانیک مشغول هستم.

منوچهر مالکی افزود: مفهوم زعفران ارگانیک آن است که در روند تولید از حشره‌کش، علف‌کش، قارچ‌کش و کود شیمیایی استفاده نمی‌شود و تنها از کودهای مجاز که شرکت‌های ناظر بر عملکرد ما آن را تایید ‌کنند، استفاده می‌کنیم و برای تکمیل خط تولید، نمونه آن را برای انجام آزمایش تایید زعفران استاندارد، به کشور سوئد ارسال می‌کنیم.

‌وی گفت: لذا در حالی که هزینه تولید زعفران ارگانیک در هر هکتار صد میلیون ریال است، این رقم برای تولید زعفران معمولی 50 درصد کاهش می‌یابد، اما در زمان فروش زعفران ارگانیک تنها 30 درصد گران‌تر از زعفران معمولی می‌باشد.

این کشاورز در ادامه گفت: زعفران ارگانیک در مرحله گل‌پرکنی نیز باید دارای اصول خاص خود باشد و لذا در کارگاه‌های خاص و با رعایت اصول بهداشتی انجام می‌شود.

مالکی که نایب رییس هیات مدیره یک شرکت داروسازی گیاهی از مشتقات زعفران نیز هست، در ادامه به موضوع فرآوری زعفران نیز پرداخت و گفت: چند سالی است که از زعفران یک محصول خاص به نام "سافرانیکا" تولید و اکنون مشغول تولید چند گیاه دارویی دیگر نیز، هستیم.

تحریم‌ها مانع اطلاع‌رسانی می‌باشد

رییس هیات مدیره این شرکت داروسازی نیز در ادامه به مشکلات پیش روی فرآوری زعفران در ایران اشاره کرد و گفت: اکنون با همکاری پژوهشی یک مرکز تحقیقات سرطان شناسی در آمریکا مشغول تولید داروی 2 بیماری سرطان روده بزرگ (کولون) و بینایی هستیم که با توجه به تحریم‌های صورت گرفته توسط آمریکا، از انتشار نام شرکت معذوریم تا مبادا همکاری تحقیقاتی ما، مشمول این تحریم‌ها شود. 

مهندس روح‌الله عامری افزود: اما اکنون از سافرانیکا داروی "ضد افسردگی و اضطراب" تولید و با توجه به اینکه دارای گواهی تایید بهداشتی است، در داروخانه‌ها عرضه ‌شده‌است.

وی با بیان اینکه این شرکت در مشهد واقع است، گفت: اما یک خط تولید نیز در تربت‌حیدریه دایر کرده‌ایم.

سیاستمداران از پرداختن به اقتصاد بپرهیزند

سخنگو و مدیرعامل هیات مدیره شرکت بین‌المللی زعفران اصیل سرزمین کهن(سهامی عام) ایران گفت: یکی بزرگترین ضربه‌هایی که تا امروز نصیب زعفران ایران شده، از سوی سیاستمداران و به خصوص مسوولان انتخابی می‌باشد.

مهدی جهانشیری افزود: در همین ایام فعالیت‌های انتخاباتی کاندیداهای مجلس، بواسطه نطق‌های انتخاباتی برخی از این عزیزان، قیمت زعفران در ایران دچار نوسان شدید شد و شاهد بودیم با سکوت این عزیزان به ناگاه زعفران با افزایش قیمت مواجه شد.

وی اظهار کرد: با توجه به جایگاه حقوقی خود، هیچ عدد و رقمی اعلام نمی‌کنم زیرا در چنین شرایطی هر گونه اعلام قیمت خودش باعث تشدید التهام در قیمت بازار زعفران می‌شود.

جهانشیری با بیان اینکه سیاست‌گذاری حوزه زعفران و قیمت‌گذاری این محصول ارزآور باید از دست نهادهای غیرمسوول و دلالان خارج شده و در اختیار تشکل‌های صنفی کشاورزمحور قرار گیرد، گفت: همچنین شایسته است سیاستمداران و مسوولان فاقد صلاحیت و به خصوص در این ایام انتخابات مجلس، به بهای اینکه نظر مردم را به سوی خود جلب کنند، از بیان صحبت‌های غیرکارشناسانه پرهیز کنند.

وی گفت: همچنین از بکار بردن "کلیدواژه مافیای زعفران" امتناع ورزند، زیرا تجربه نشان داده این افرادی که برخی آنها را مافیا می‌نامند، در ادوار گذشته وقتی دولت قادر به پرداخت مبلغ خرید توافقی یا تضمینی محصول کشاورزی نبود، همین افراد با پول خود هم در بازار ثبات ایجاد کردند و هم زمینه اعتماد کشاورزان را نسبت به خویش، فراهم ساخته‌اند.

این کارشناس زعفران اضافه کرد: البته کسی در حوزه اقتصاد ایران نمی‌تواند منکر وجود مافیا شود، اما بکار بردن ادبیات توهین‌آمیز به افراد "پاک‌دست" به خصوص در حوزه زعفران از دایره انصاف به دور است.

جهانشیری گفت: به عنوان مثال هر چند عملکرد شورای ملی زعفران در قالب یک تشکل اقتصادی ضعیف می‌باشد، اما تک‌تک اعضای آن افراد مثبت و دلسوز در حوزه زعفران هستند و شایسته نیست برخی مسوولان نسنجیده به این افراد توهین کنند.

مدیرعامل هیات مدیره شرکت زعفران اصیل سرزمین کهن ایران افزود: شوربختانه همه ساله و در فصل برداشت زعفران برخی نمایندگان مجلس از طرح خرید توافقی زعفران و ایجاد هماهنگی با دولت خبر می‌دهند یا مدعی صادرات زعفران در حجم بسیار زیاد به خارج هستند، اما گویا در نظر ندارند که این بیانات تنها در حکم توهین به شعور کشاورزان است.

سهم ایران از تولید زعفران جهان 93 درصد، درآمد حاصل 6 درصد

وی اظهار کرد: این بدان خاطر است که زعفران‌کاران وقتی واقعیت‌های بازار زعفران را به شکل دیگری می‌بینند که نتیجه‌اش جز ضرر و زیان چیز دیگری نیست، نسبت به این عزیزان بی‌اعتماد شده و تکرار چنین اظهار نظراتی، موجب خواهد شد با "تخم‌مرغ" به استقبال نماینده خود بروند.

جهانشیری در ادامه به موضوع خام‌فروشی پرداخت و گفت: در حالی که سهم ایران از تولید زعفران جهان 93 درصد می‌باشد، اما تنها 6 درصد سود مالی زعفران جهان نصب ما می‌شود و دلیل عمده آن خام فروشی است.

وی افزود: هرچند در سال‌های اخیر تکنولوژی به کمک کشاورزان  آمده و شیوه خشک کردن صنعتی جایگزین سنتی شده، اما چون هنوز شیوه کاشت، داشت و برداشت سنتی و دارای آلودگی  بهداشتی است و از سوی دیگر کشاورزان ایران برای آنکه زودتر به اصل و سود سرمایه‌گذاری خود برسند، لذا کوتاه ترین راه یعنی خام فروشی را بر می‌گزینند.

این کارشناس حوزه زعفران در ادامه گفت: از سوی دیگر به نظر می‌رسد مسوولان بالادستی نیز تا امروز رغبت چندانی به موضوع فرآوری زعفران از خود نشان نداده‌اند.

 جهانشیری تصریح کرد: گواه این ادعا ورود شرکت‌های دانش‌بنیان در بخش استخراج کروسین زعفران می‌باشد که با وجودی که بسیار هزینه‌بر است، اما ایران به دانش آن رسیده‌اند و البته بهترین شیوه تولید، کشت ارگانیک زعفران هست که به دلیل رعایت اصول بهداشتی، سودآوری بیشتری نیز دارد، اما مسوولان بالادستی زیاد به این موضوعات ورود حمایتی نکرده‌اند.

با مشکل خلاء قانون مواجه هستیم

در پاسخ به این اظهارات، معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی تربت‌حیدریه گفت: از نگاه ما تنها 2 شرکت معتبر که در زمینه تولید، فرآوری و صادرات زعفران فعالیت دارند، اصول بهداشتی را رعایت می‌کنند.

دکتر محمد قربانی با بیان اینکه این 2 شرکت در تربت‌حیدریه فعالیت دارند، افزود: با وجودی که از پاک کردن زعفران به صورت خانگی آگاهیم، اما به لحاظ قانونی نمی‌توانیم نظارتی بر این نوع مشاغل خانگی فصلی داشته‌باشیم.

وی گفت: چند سال قبل برای نظارت بر بازار گل زعفران از سوی وزارت بهداشت دستورالعمل لازم اخذ و اکنون نیز می‌بایست برای نظارت بر دورهمی‌های زعفران پرکنی در منازل، دستورالعمل  لازم برای ما تعیین و ابلاغ شود.

قربانی همچنین گفت: از سوی دیگر دستگاه‌های مرتبط با تولید و فرآوری زعفران نیز تاکنون درخواستی مبنی بر وضع قوانین از ما درخواست نکرده‌اند.

معاون دانشگاه علوم پزشکی تربت حیدریه افزود: در عین حال پاک کردن زعفران توسط  صاحبان مشاغل غیرمرتبط ممنوع و در صورت مشاهده با آنها برخورد می‌کنیم.